झारखंड राज्य: सामान्य जानकारी (Jharkhand State: General Information)


झारखंड का सामान्य परिचय :-

  • राज्य:- झारखंड
  • राजधानी :- राँची
  • 28वें राज्य के रूप में आने की तिथि :- 15 नवम्बर, 2000
  • महत्त्व :- अनुसूचित जनजाति (आदिवासी) बाहुल्य राज्य, खनिज सम्पदा का विपुल भण्डार, अनेकानेक खनिजों का एकाधिकार, एक उद्योग शृंखला का राज्य।
  • नामकरण:- आदिवासी सभ्यता, पठारी क्षेत्र तथा झाड़ों की बाहुल्यता के कारण ‘झारखण्ड’ नाम प्रचलित ।
  • भौगोलिक स्थिति :- 21°58’10” उत्तरी अक्षांश से 25°19’15” उत्तरी अक्षांश तथा 83°20’50” पूर्वी देशान्तर से 88°4’40” पूर्वी देशान्तर तक स्थित है।
  • राज्य का विस्तार :- लम्बाई -उत्तर से दक्षिण 380 किमी. चौड़ाई – पूर्व से पश्चिम 463 किमी. ।
  • सीमाएं :- राज्य के उत्तर में बिहार, दक्षिण में उड़ीसा, पूर्व में पश्चिम बंगाल और पश्चिम में छत्तीसगढ़ एवं उत्तर प्रदेश।
  • प्रमण्डल :- 4 (पलामू, संथाल परगना, उत्तरी छोटा नागपूर, दक्षिणी छोटा नागपुर)।
  • गठन के समय जिलों की संख्या :- 18
  • वर्तमान में जिले :- 24
  • अनुमण्डल :- 35
  • प्रखण्डों की संख्या :- 314
  • उच्च न्यायालय :- झारखण्ड उच्च न्यायालय (देश का 21वां उच्च न्यायालय)
  • क्षेत्रफल :- 79,716 वर्ग किमी
  • जनसंख्या :- 3,29,88,134 व्यक्ति (2011 के अनुसार)
  • पुरुष :- 1,69,30,315
  • महिला :- 1,60,57,819
  • दशकीय वृद्धि :- 22.4%
  • 0-6 वर्ष आयु वर्ग की जनसंख्या :- 53,89,495
  • लिंगानुपात (0-6 वर्ष) :- 948
  • लिंगानुपात :- 949 प्रति हजार पुरुष
  • जनसंख्या घनत्व :- 414 व्यक्ति प्रति वर्ग किमी (2011 के अनुसार)
  • साक्षारता :- 66.4% (2011 के अनुसार)
    • पुरुष :-76.8%
    • महिला :- 55.4%
  • कुल साक्षर व्यक्ति :- 1,83,28,069 व्यक्ति
    • पुरुष :- 1,08,82,519
    • महिला :- 74,45,550
  • राज्य की राजभाषा :- हिन्दी
  • अन्य भाषाएँ :- संथाली, मुंडारी, हो, ओडिया, बांग्ला आदि।
  • विधान मण्डल :- एकसदनात्मक
  • विधानसभा सदस्यों की संख्या :- 81+1 (एक सदस्य एंग्लो इंडियन)
  • लोकसभा सदस्यों की संख्या :- 14
  • राज्यसभा सदस्यों की संख्या :- 6
  • प्रमुख नगर :- राँची, जमशेदपुर, बोकारो, धनबाद, पटरातू, हजारीबाग, गिरीडीह, देवघर, दुमका, मधुपुर।
  • राजकीय पशु :- हाथी
  • राजकीय पक्षी :- कोयल
  • राजकीय वृक्ष :- साल
  • राजकीय पुष्प :- पलाश
  • सर्वाधिक ऊंचा जल प्रपात :- हुंडरू (74 मी ऊंचा) राँची के स्वर्ण रेखा नदी पर स्थित।
  • सर्वोच्च शिखर :- पारसनाथ (1365 मी, गिरीडीह पठार पर अवस्थित)।
  • कृषि :-
    • मक्का :- हजारीबाग, राँची, पलामू तथा संथाल परगना।
    • रागी :- हजारीबाग और पलामू।
    • जौ :- पलामू।
    • बाजरा :- हजारीबाग, राँची, सिंहभूम तथा संथाल परगना।
    • मेस्ता :- संथाल परगना, राँची, हजारीबाग तथा सिंहभूम।
    • आलू :- हजारीबाग और राँची
    • तीसी :- पलामू

झारखंड के प्रमुख बाँध :-

क्र. सं.बाँधजिलास्थापना वर्षनदीविद्युत उत्पादन की क्षमता
1.तिलैया बाँध (350 मी. लम्बा, 33 मी. ऊँचा)कोडरमा1953बराकरजलविद्युत गृह की दो इकाइयाँ 4 मेगावाट
2.कोनार बाँध (3.5 किमी लम्बा, 49 मी. ऊँचा)हजारीबाग1955कोनार40,000 किलोवाट क्षमता वाला भूमि गत जलविद्युत
3.मैथन बाँध (4357 मी. लम्बा, 56मी ऊँचा)धनबाद1957बराकर20-20 मेगावाट की तीन इकाइयाँ
4.पंचेत पहाड़ी बाँध (25 किमी लम्बा एवं 45 मी. ऊँचा)झारखंड के धनबाद एवं पश्चिम बंगाल के पुरुलिया जिलों की सीमा पर1959बराकर-दामोदर के संगम पर40-40 मेगावाट की दो इकाइयाँ
5.बाल पहाड़ी बाँधगिरीडीह—-बराकर20,000 किलोवाट क्षमता वाला एक विद्युत गृह
6.कनाडा मयूराक्षी परियोजनादुमका1955मयूराक्षी—-
7.नलकारी बाँधरामगढ़ कैंट (हजारीबाग)1968नलकारी—-
8.तेनूघाटबोकारो1973दामोदर—-
9.गेतल सूदराँची—-स्वर्ण रेखा—-

झारखंड में हुए प्रमुख आंदोलन :-

  • 1360 ई० :- फिरोजशाह का बिहार अभियान, झारखंड क्षेत्र तुर्कों द्वारा पदाक्रान्त।
  • 1765 ई० :- मुगल बादशाह शाह आलम ने ईस्ट इंडिया को राजस्व एजेंट बनाया।
  • 1771 ई० :- झारखंड क्षेत्र ईस्ट इंडिया कम्पनी के अधीन आया।
  • 1785 ई० :- बाबा तिलका मांझी का आंदोलन।
  • 1797 : -बूँदी में मुंडा विद्रोह, नेतृत्वकर्ता- विष्णु मानकी।
  • 1800 :- पलामू में चेरो विद्रोह

झारखंड के प्रमुख पर्यटन स्थल :-

क्र. सं.पर्यटन स्थल का नामदर्शनीय स्थल
1.बेतला राष्ट्रीयपार्क (पलामू)राष्ट्रीय पार्क
2.नेतरहाटपहाड़ियों की मलिका, सूर्योदय और सूर्यास्त का दृश्य मनमोहक एक आवासीय विद्यालय
3.हजारीबागराष्ट्रीय पार्क, केंद्रीय वर्षाश्रित उपजाऊ भूमि, धान अनुसंधान केन्द्र व पुलिस ट्रेनिंग कॉलेज
4.पारसनाथ (गिरीडीह)जैन तीर्थस्थल, सम्मेद शिखर
5.जमशेदपुरजुबली पार्क, टाटा आयरन एण्ड स्टील कम्पनी
6.धनबादऔद्योगिक एवं शोध केन्द्र, इंडियन स्कूल ऑफ माइन्स माइनिंग रिसर्च इंस्टीट्यूट, सिंदरी का उर्वरक कारख़ाना, तोपचांची झील
7.पलामूचेरो राजाओं की राजधानी, गर्म जल स्रोत, जंगल में स्थित मेदिनी राय का किला
8.सिंदरीउर्वरक कारख़ाना
9.रजरप्पा (हजारीबाग)रजरप्पा जल प्रपात एवं जल धाराएँ
10.दुमकाबासुकीनाथ धाम और मसानज़ोर बाँध
11.तिलैयातिलैया बाँध
12.कोनारकोनार बाँध
13.मैथन (धनबाद)मैथन बाँध, मैथन में देवी काली का मंदिर
14.पंचेत (धनबाद)पंचेत बाँध
15.बोकारोबोकारो बाँध
16.बैद्यनाथ धाम (देवघर)बारह ज्योतिर्लिंगों में नवलखा मन्दिर, राम-लक्ष्मण मन्दिर, काली, दुर्गा सरस्वती आदि के मन्दिर
17.दुमकाबासुकीनाथ धाम और मसानजोर बाँध
18.गोड्डाफरक्का बाँध
19.राँचीबिरसा जैविक उद्यान, गौतम धारा, हिरनी एवं दशम जलप्रपात, गेतल सूद डैम, राँची झील, राँची पहाड़ी पर स्थित सती मन्दिर, मोराबादी पहाड़ी पर स्थित रबीन्द्रनाथ टैगोर का विश्राम गृह